Denizci Der de, Dediği Ne Demek?

Denizciler aramızda konuşurken kendimize özgü bir dil kullanırız. Bu dil, bir topluluk olarak bizi

birbirimize yakınlaştırır ve kenetler. Kabakçılar ise bu dilde söylenenlerin çoğunu anlamaz, “ne

dedi?” diye bakıp yadırgarlar. Biz kullandığımız sözcüklerin ne demek olduğunu biliriz ve

genellikle yerinde kullanırız; ama çoğumuz bu lâfların nereden geldiğini, vaktiyle ne demek

olduklarını merak etmemiştir. Gerçek şu ki bu sözcüklerin çoğu, dönem dönem kültür ilişkisinde

bulunduğumuz yabancı toplumların dillerinden gelerek dilimize yerleşmiştir. Önceleri Farsça ve

Arapça, sonra Venedikçe, Cenevizce ve Rumca, daha sonra Fransızca ve İtalyanca, son

zamanlarda İngilizce; şimdi de Amerikanca.

Örneğin teknenin armasından, yani donanımından söz edelim. Arma, Akdeniz denizcisinin

diline Latince arma (=donanım) sözcüğünün Venedikçeye aynen geçmesi ile girmiştir. Oradan da

biz almışız. Armanın en temel öğesi direktir. Direk sözcüğü dilimize deniz yoluyla değil de kara

yoluyla, çadırdan gelmiştir: eski Türkçe “tirgek”ten (= sağlam, ayakta duran) türemedir.

Tek direkli teknelerde direk, direktir. Çok direkli teknelerde ise, önde olanına pruva, ikincisine

grandi direği deriz. Pruva, Venedikçe prova (=geminin baş tarafı) sözünden gelir ki bazan bugün

bile bu eski biçimiyle kullanılmaktadır. “Deniz provamızda şelale gibi şarıldıyordu.” (Halikarnas

Balıkçısı, Aganta! Burina! Burinata!) Öte yandan grandi İtalyanca grande (=büyük) sözünden

nerdeyse aynen alınmıştır. Üçüncü direğe ise mizana direği deriz; bugünlerde keçlerin arka

direğine de mizana direği denir oldu. Önce Latince medianus (= ortadaki) sözcüğünden ordan da

geçişle Venedikçe mezana (= mizana yelkeni) sözcüğünden türemişdir. Vaktiyle bizim dilimizde

“mıcana, mıncana, mancana” olarak da kullanılmış: “… birer tekne ve birer mancana yelken

âmâde olmakta …” (Evliya Çelebi, Seyahatname)

Direği bordalara bağlayan tel halatlara çarmık deriz; aslı çarmıhtır ama bu söyleyiş Türkçeye ters

düşer. Farsçanın çar mıh (=dört çivi) sözcüğü giderek dilimizde haç anlamına dönüşmüştür; İsa

peygamberin çarmıha gerilmiş olduğunu biliriz örneğin. Denizcinin dilindeki çarmığa gelince,

onun haçla ilgisi şurdan ki, ip cambazlarının panayırlarda diktikleri direklerin yere çakılan dört

kazığa bağlı tellerle desteklenmesine de çarmık deniyor. Çarmıkları enine açan gurcataların adını

ise Venedikçe croseta (=haçın yatay kolu) teriminden almışız.

Çarmıkların gerginliğini ayarlamakta kullandığımız döngerlere liftin diyoruz, bu terimin daha

doğrusu liftin uskurudur. O da ingilizce lifting screw (= kaldırma, germe vidası) tabirinin olduğu

gibi alınmış olması, ama ses değişimine uğraması sonucu ortaya çıkmıştır. Geminin pervanesi

yerine uskur diyenimiz de az değildir bu arada.

Direkleri başkıç yönünde destekleyen halatların, yani istralyaların adını ise Venedikçe straglio

(=ip) sözünden almışız. İstralyalara, yerine göre, çeşitli adlar veririz; baş istralya, kıç istralya gibi.

Ama şüphesiz en ilginci, amatör denizci sınavlarına girenlerin ezberlediği bir karanfildir ki,

grandi direğinin cundasından mizana direğinin cundasına donatılan istralya diye belletilir.

Günümüzün keç armalı guletlerinde görülür; yarış komitesi teknelerinde ise hakemler, çeşitli

flamaları karanfile basarlar. Kökeni ise o enfes kokulu, pembe, kırmızı, fırfırlı çiçekten değil;

İtalyanca paranchino (=ufak palanga) sözcüğünün deyilişi biçim değiştire değiştire, çiçeğin adının

da etkisiyle karanfil oluvermesinden. Bir de ranır denen istralya var ki direği kıç omuzluk

bordalarına bağlar. Eski randa yelkenli teknelerde bumba kıçtan dışarı taşardı. Bunlara kıç

istralya donatmak mümkün olmadığından, direği kıçtan desteklemek için ancak ranırlar

kullanılırdı. Bu sözcük te İngilizce running backstay (=hareketli kıç istralya) deyiminden geliyor.

Her şeyi kısaltmaya meraklı ya Amerikalılar, onu da runner (=koşucu) yapmışlar anlaşılan.

Portekizce bome, İtalyanca boma, Fransızca bôme sözcükleri nasıl olmuş da önce bombaya sonra da

bumbaya dönüşmüş, onu bilemiyorum. Yoksa bir bomba gibi gelip insanın beynini dağıttığından

mı dersiniz?

Selviçe adını verdiğimiz hareketli donanımı genelde yelkenleri basmada ve denetlemede

kullanırız. Venedikçe servizi (=hizmet, işletme) sözcüğünden gelen bu deyim, dilimize Rumca

servitsia aracılığıyla girmiştir. Selviçelerin hemen hemen hepsi halattan yapılır ki bu sözcük de

Rumca halodion (=ip) kelimesinden gelir. Selviçe türlerine verilen adlar ise aramadığın kadar; her

biri de bir başka yerden gelme. Örneğin, en basit, ama basit olduğu kadar da yaygın olan palanga

sözcüğü, önce Cenevizce paranco sonra da İtalyanca palancodan (=palanga) gelir. Palangaların da

kabasorta, sübye gibi türleri var ama onları bir başka güne bırakalım.

Yelkenleri basmaya yarayan halata bazılarımız mandar der, bazılarımız kandilisa. Mandar, Grekçe

kökenlidir: imantarion giderek Rumca mantari (=mandar) olup sonra bizim dilimize yerleşmiştir.

Kandilisa ise küçük candela (=mum) anlamında Venedikçe candellizza (=babafingo sereninin

palangası) deyiminden türemiştir. Ama şimdi serenli yelken kalmayıp ta benzer bir işi yaptığı için

o sözü de mandar yerine kullanıyoruz. Kandilisa beddua edebiyatımızda da geçer: “Kandiliçada

nigûn ol, ya serende berdâr!”(Kandilisada başaşağı olasın, ya da serende asılı!, Âgehî Kasidesi,1560)

Yelkencinin ilk tuttuğu halat, ilk öğrendiği sözcük herhalde ıskotadır. Iskota o kadar yaygın bir

sözcük ki – İtalyanca scotta, Portekizce, İspanyolca ve Katalunca escota Malta Arapçasında skotta,

Fasta şkuta v.b. – kökenini belirlemek olanaksız gibi. Ancak Akdenize Norveççeden geldiği

sanılıyor.

"Hol" sözcüğü öteyi beriyi çekiştiren selviçeler için kullandığımız birçok terimde geçer; authol,

davnhol, aphol gibi. Bunlar İngilizce haul (=çekme, taşıma) sözcüğünün önüne, çekmenin yerine

ve yönüne uygun bir edatın eklenmesiyle oluşmuştur. Ana yelkenin alt yakasını germek için

kullandığımız selviçeye outhaul (=dışarı çekme) sözcüğünden authol, balon bumbasının askısına

uphauldan (=yukarı çekme) aphol, alt baskısına ise downhauldan (=aşağı çekme) davnhol deriz,

örneğin. Dile batan bu terimler de zamanla dilimizde yer almış diğer kelimeler gibi biçim

değiştirerek, benzer fakat yeni ve daha güzel sözcüklere dönüşür umarım.

Bu hollerden ilginç bir tanesi Amerika’dan gelmedir: barbırhol. Ön yelken ile ana yelken

arasındaki açıklığın enini denetlemek üzere ön yelken ıskotasına donatılan bir selviçedir. Adı, bu

selviçenin kullanımını yaygınlaştıran Kaliforniya’lı yelkenci Merritt ve Manning Barber

kardeşlere izafeten konmuştur. Adı yine Amerika’dan gelen bir başka selviçe ise yelkenlerin ön

yakasını germek için kullandığımız kaningım gergisidir ki adını New York’lu yelkenci Briggs

Cunningham’dan alır.

Gelelim adının açıklanması zor olan bir selviçeye: kikır. Ana yelkenin dolması üzerine bumbanın

yükselmesini engelleyen bu selviçenin İngilizce adı kicking strapin (=tepme kayışı) tabirinin

kısaltılmasıyla oluşmuş “kicker” sözcüğüdür. Herhalde, at koşumunda arkasından geçirilip atın

çifte atmasına engel olan kuskun kayışının denizcilik diline uyarlanmasından kaynaklanıyor;

bumbanın tepmesine engel olan anlamında.

Rüzgâr bastırdımı camadan halatlarını doldurur, yelkene camadan vururuz ki bu sözcüğün aslı

Farsça câmedân (=elbiselik) tir. Bulmaca çözmeye meraklı olanlar bilir; camadan, önü çapraz

düğmeli, altın sırma işlemeli bir tür yelektir de aynı zamanda. O anlama nasıl gelmişse gelmiş!

Camadan vurunca yelken üst üste katlanır ya, bizim dememiz herhalde ondan olsa gerek. Fazla

uçuşmasın diye de yelkeni bumbaya kalçetelerle bağlarız; onlar da İtalya taraflarından garzettadan

(=köstek) gelir.

Yelken indirildiği zaman bumbanın düşmemesi için şimdilerde kikıra bağlı yaylı/yağlı bir çubuk

var. Ama çoğumuz bu amaçla hâlâ balançina denen selviçeyi kullanılırız. Cenevizce balanza

(=terazi) sözcüğünden balansinna (=küçük terazi), yani bumbanın ağırlığını dengeleyen

anlamındadır. Muhasebecilerin aktifle pasifi dengelediği bilanço da aynı kökenden gelir.

Bazılarımız balançinaya mantilya der ki o da Venedikçe mantiglia (=kaldıraç) sözcüğünden

gelmedir.

Kısacası, her tür garip sözcük gelmiş, teknemizin armasına kuşlar gibi tünemiştir. Kışkışlasak mı

kışkışlamasak mı?

Mustafa PULTAR